काठमाण्डौं— काठमाडौं उपत्यकामा नेपाली सेना र नेपाल प्रहरीका उच्च पदस्थ अधिकारी—उपरथी तथा अतिरिक्त महानिरीक्षक—स्तरका दरबन्दी वर्षौँदेखि व्यवस्थित रूपमा कायम छन्। तर समान प्रकृतिका जिम्मेवारी निर्वाह गर्ने तीन सुरक्षा निकायमध्ये सशस्त्र प्रहरी बल मात्र उपत्यका प्रमुखको रूपमा नायव महानिरीक्षक (डिआइजी) स्तरमै सीमित हुनु संरचनागत रूपमा कमजोरीका रूपमा देखिँदै आएको छ। आजको जटिल सुरक्षा परिवेशले यो संरचना पुनः विश्लेषण गर्नुपर्ने आवश्यकता झनै तीव्र बनाएको छ।

काठमाडौं उपत्यका प्रशासनिक राजधानी मात्रै होइन—राष्ट्रिय नीतिनिर्माण केन्द्र, कूटनीतिक क्षेत्रको केन्द्र, उच्च जोखिमयुक्त प्रदर्शन तथा आन्दोलनको स्थल, अन्तर्राष्ट्रिय आपराधिक समूह र साइबर अपराधको सक्रिय कार्यक्षेत्र बनेको छ। यस्तो बहुआयामिक जोखिम व्यवस्थापनका लागि तीनै सुरक्षा निकायबीच समान हैसियत, प्रभावकारी समन्वय र रणनीतिक नेतृत्व अत्यावश्यक हुन्छ। तर सशस्त्र प्रहरी बल नेतृत्व तहमै कमजोर देखिनु रणनीतिक निर्णय प्रक्रियामा उसको प्रभाव घटाउने कारक बन्न सक्ने विश्लेषकहरू बताउँछन्।

गत भदौ २३ र २४ गतेका ‘जेनजी आन्दोलन’ तथा विघटनकारी गतिविधिले उपत्यकाको सुरक्षा चुनौती कति जटिल छ भन्ने स्पष्ट देखाइसकेको छ। यस्ता आकस्मिक, भीड–व्यवस्थापनजन्य र उच्च जोखिमयुक्त अवस्थाहरूमा अग्रपंक्तिमा तैनाथ हुने सशस्त्र प्रहरी बलका लागि उपत्यकाको नेतृत्व तह थप मजबुत बनाउनु अनिवार्य मानिन्छ।

उपत्यकामा वर्षैभरि जनघनत्व, राजनीतिक गतिविधि, अन्तर्राष्ट्रिय आवागमन र दंगा–आन्दोलनको जोखिम रहेको हुँदा अर्धसैनिक क्षमतायुक्त सशस्त्र प्रहरी बललाई रणनीतिक स्तरको नेतृत्व आवश्यक छ। नायव महानिरीक्षकले प्रशासनिक र परिचालन गतिविधि सम्हाल्न सक्ने भए तापनि उपत्यका–स्तरीय उच्च सुरक्षा बैठक, संयुक्त कमाण्ड योजना तथा आकस्मिक अवस्थाको रणनीतिक निर्णय प्रक्रियामा अतिरिक्त महानिरीक्षक (एआईजी) स्तरका अधिकारी नै उपयुक्त ठहरिन्छन्।

अन्तर्राष्ट्रिय अभ्याससँग तुलना गर्दा पनि राजधानी क्षेत्रको सुरक्षा संयन्त्र उच्च तहका अधिकारीबाट सञ्चालन हुनु सामान्य मानिन्छ। यसले निकायबीच समन्वय सुदृढ गर्न तथा संगठनको मनोबल वृद्धि गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।

सशस्त्र प्रहरी एकेडेमीमा पनि एआईजी आवश्यक—

सशस्त्र प्रहरी बलको एकेडेमीमा पनि अतिरिक्त महानिरीक्षक स्तरको पद आवश्यक मानिन्छ। अहिले उच्च तहका रणनीतिक नेतृत्वको अभावले नीति निर्माण, तालिमको गुणस्तर र दीर्घकालीन संस्थागत योजनामा असर पर्ने जोखिम देखिन्छ। नेपाली सेना तथा नेपाल प्रहरीका प्रशिक्षण संस्थानहरूमा वरिष्ठतम अधिकारीहरू—उपरथी तथा एआईजी—स्तरका अधिकृतहरू जिम्मेवारीमा तैनाथ हुन्छन्। समान प्रकृतिको दायित्व भएका सशस्त्र प्रहरी एकेडेमी पनि उच्च पदस्थ, अनुभवी र रणनीतिक सोच भएका अधिकारीको उपस्थितिबाट अझ प्रभावकारी बन्न सक्छ।

उच्च पदस्थ अधिकृतले प्रशिक्षण व्यवस्थापनलाई आधुनिक, वैज्ञानिक तथा अन्तर्राष्ट्रिय मापदण्डअनुसार अघि बढाउन सहयोग पुर्‍याउँछ। साथै, संगठनको पेशागत क्षमता वृद्धि, नेतृत्व विकास, प्रशासनिक समन्वय तथा दीर्घकालीन संस्थागत सुदृढीकरणमा पनि यसको ठूलो भूमिका रहन्छ।

यसैले, उपत्यकामा सशस्त्र प्रहरी बलको प्रमुख र एकेडेमी दुवै स्थानमा अतिरिक्त महानिरीक्षक पदको दरबन्दी व्यवस्था गर्नु केवल पद वृद्धि होइन—सुरक्षा संरचना पुनर्सन्तुलन, आकस्मिक अवस्था व्यवस्थापन सबलीकरण र दीर्घकालीन संस्थागत विकासको दृष्टिले अत्यावश्यक कदम मानिन्छ।